Kürtçede tamlamalar – Büküm

Veqetandek

Kürtçede tamlamalar “veqetandek” denilen takılarla oluşturulurlar. Bu takılar eril ve dişildir. Belgili ve belgisiz olmak üzere takılar ayrıca ikiye ayrılırlar. Kürtçede ismin halleri olmadığı için, tamlama ve cinsiyet takılarıyla terkipler oluşturulur. Takılar aşağıda gösterilmiştir:

Büküm

Kürtçenin en önemli özelliklerinden biri de bükümlü bir dil oluşudur. Daha önce de değindiğimiz gibi büküm, çekim sırasında kökün, özellikle de fiil kökündeki ünlünün değişmesidir.

Kürtçede cümlenin değişken öğeleri (fiil, isim, zamir, takı, sayılar) bükülürler. Kurmancide yalın isim ve zamirlerin çoğul durumu takı ve fiillerin yardımıyla oluşturulur. Ama Kırmanckide yalın isimlerin çoğul durumu “-î“ekiyle oluşturulur. Örnek:

Kurmanci: min pênûs bir (tekil ve belirli) min pênûs birin (çoğul ve belirli) min pênûsek bir (tekil, belirsiz) min pênûs birin (çoğul, belirsiz)

Kırmancki: min say verd min sayî werdî

Kurmancide eril isimlerin bükümü iki halde olur: a) “-î“ eki sözcüğün sonuna gelir. b) Eğer sözcükte “a” ya da “e” sesi varsa, bu ses “ê”ye dönüşür.

Yalın Bükümlü

şivan gopalê şivanî/şivên

nan nên/nanî bîne

aş Zîlan û Ronahî ji aşî/êş tê

nivîskar nivîskêr/nivîskarî xweş nivîsandiye

Dişil sözcüklerin bükümü:

“ê” ünlüsü sözcüğün sonuna gelerek dişillik durumu oluşuyor. Örnek: meha biharê porê jinikê Kürtçe bükümlü bir dil olduğu için iki çeşit şahıs zamiri vardır. Bir çeşidi sade, diğeri

bükümlüdür.

Sade olanlar Bükümlü olanlar

ez min tu te ew wî/wê em me hûn we ew wan Not: Yalın sözcüklerin önüne bir edat geldiğinde sözcükler bükülürler.

Sözcük Türetme

Kürtçe önden, ortadan ve sondan eklemeli bir dildir. Kürtçedeki türetme ekleri ikiye ayrılır. Birinci çeşidi yalın fiillerden türetilmiş bir fiil oluştururlar. Diğer çeşit ile isim ve sıfat türetilir. Bazen sözcüğün kökünde meydana gelen bir değişim ile de fiilden isim türetilir. Bu son kural özellikle de emir kipindeki fiillerin kökünde gerçekleşir. Örneğin, bi+şewit+e (yan); emir kipinde olan bu sözcükteki “şewit” fiil kökü, “bi” emir kipi eki, “e” de ikinci tekil şahıs takısıdır. Bu fiilin kökü olan “şewit”teki “i”yı “a”ya dönüştürdüğümüzde şewat (yanma) ismi oluşur. Bunun dışında, emir kipinin kökünden ismi failler oluşturulur. Örnek:

Kuştin (öldürmek) fiili emir kipinde çekimlendiğinde bi-kuj-e olur. “bi” emir kipi takısı ve ikinci tekil şahıs takısı “e”yi atıp, agir sözcüğünü önüne getirdiğimizde, agir+kuj (ateş söndürücü) sözcüğü oluşur.

Türetme eklerinin üzerinde uzunca durmayacağız, ancak anlaşılabilmesi için, örneklerle kısaca değineceğiz.

Önce fiil türeten eklerden örnek verelim:

a) Fiil türetme ekleri

ber+dan (bırakmak) da+dan (kapatmak) der+anîn (çıkarmak) hil+kirin (sökmek) ra+kirin (kaldırmak) ro+kirin (dökmek-boşaltmak) ve+xwarin (içmek) vê+xistin (yakmak) wer+girtin (giyinmek-almak) tê+koşîn (savaşmak)

Şimdi de sıfat ve isimlerin önüne gelerek, yalın fiiller türeten ekleri örneklendirelim:

andin, isandin, ijandin

Bu eklerle geçişli fiiller türetilir. Örnek: Saz+andin=sazandin (kurmak, tertip etmek) nerm+ijandin=nermijandin (yumuşatmak) rep+isandin=repisandin (tıkabasa doldurmak)

Aşağıdaki eklerle de geçişsiz fiiller türetilir.

în, isîn, ijîn

rep+isîn = repisîn (tıkabasa dolmak) saz+în = sazîn (kurulmak, tertip olunmak) nerm+în = nermijîn (yumuşamak)

b) İsim ve sıfat türetma ekleri

Bunlardan sonra, sıfat ve isim türeten eklere değinelim. Bu eklerle türeyen sözcükler ikiye ayrılırlar; ismî fail (özne) ve ismi mefûl (nesne) adları. Bu ekler, hem sözcüğün önüne, hem de arkasına gelirler. Önce soneklere birkaç örnek dizelim:

Soneklerle sözcük türetme:

kar+ker: karker (işçi) ber+ek: berek (testere) dar+ik: darik (sopacık) ser+ok: serok (başkan) aş+van: aşvan (değirmenci) rim+baz: rimbaz (mızrakçı) guh+ar: guhar (küpe) mal+dar: maldar (malı olan) teng+asî: tengasî (zorluk, engel) kirîv+atî: kirîvatî (kirvelik) xwîn+î: xwînî (kanlı) şer+oyî: şeroyî (savaşkan) yek+îtî: yekîtî (birlik)

Öneklerle sözcük türetme:

a+şûjin: aşûjin (çuvaldız ipi) ber+av: berav (dere kenarında bir şeyler yıkama) ser+dest: serdest (egemen) ne+yar: neyar (düşman) hem+pa: hempa (eş, dengi) hev+kar: hevkar (işbirlikçi) kele+girî: kelegirî (ağlamaklı) zir+keç: zirkeç (üvey kız) bi+kuj: bikuj (katil) bele+guh: beleguh (kulak arkası kemiği) gû+stêrk: gûstêrk (ateşböceği)

Ara eklerle sözcük türetme:

ser+an+ser: seranser (baştan başa)

dest+e+bira: destebira (kankardeş)

şad+û+man: şadûman (mutlu, şen)

rû+bi+rû: rûbirû (yüzyüze)