SONUÇ
Bazı tarihsel, coğrafik, etnografik, dilsel ve edebi bilgi ve verilere dayanarak yüzyıllar önce Orta Anadolu’da birçok Kürt yerleşim biriminin olduğunu söyleyebiliriz. Bu Kürt kolonileri konusunda bazı bilgilerin yer aldığı bu inceleme, Orta Anadolu Kürtleri konusuna sınırlı olarak değinmektedir. Özellikle Konya, Ankara ve Adana gibi büyük kentlerdeki Kürtlerin tarihi geçmişinin karanlıkta kalan daha birçok yönü bulunmaktadır.
Yüzyıllar boyunca buralarda yaşamış etnik azınlıkların konumuna değinmeden bu kentlerin gerçek bir portresinin çizilemiyeceği kesindir. Bu bakımdan Orta Anadolu ve Batıdaki kentlerde yaşayan Kürtlerin buralara ne zaman, nereden geldikleri, sayıları, ne amaçla geldikleri ve sonunda ne oldukları gibi bir dizi sorunun yanıtlanması gerekir.
KAYNAKÇA
1 F. Taeschner, Anadolu, The Encyclopaedia of Islam, new edition, s.461.
2 John Frödin, Mindre Asien, Nordisk Familjebok, Stockholm, 1913, s.574-578.
3 Cengiz Orhonlu, aşiretlerin iskânı konusunda hazırladığı bir çalışmada bazı kaynaklara dayanarak, örneğin 17. yüzyılda bir Kürt aşiretinin Izmir ve yöresine yerleştiğini belirtir: “1659 yılından beri Küçük Mihmadli Kürdü oymağından bir kısımı, bulundukları yerden ayrılıp Izmir kazalarına gelerek, Kuşadası ve civarında evler inşa ederek yerleşmişlerdi. 1713’de bunlardan dört tanesi Saruhan’a bağlı bulunan Ilıca kazasındaki Karacalı Derbend’de, 36 hanesi Kuşadası’nda, dört tanesi de Izmir’de oturmakta idiler” (Cengiz Orhonlu, Osmanlı Imparatorluğu’nda Aşiretlerin Iskânı, s.71).
4 Rohat Alakom, Eski Istanbul Kürtleri, Istanbul, 1998.
5 1927 yılında Türkiye’de yapılan genel nüfus sayımı sonucunda Anadolu’nın her ilinde irili-ufaklı bir Kürt kolonisinin bulunduğu ortaya çıkmıştır. Bkz. Başvekalet Istatistik Umum Müdürlüğü, Umumí Nüfus Tahriri, Ankara, 1929.
6 William Francis Ainsworth, Researches in Assyria, Babylonia and Chaldea, London, 1838. William Francis Ainsworth, A Personal Narrative of the Euphrates Expedition, London, 1888.
7William Francis Ainsworth, Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia and Armenia, vol. I, London, 1842. s. 137, 188 – 189.
8 W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, vol.2, 1842.
9 A.M. Celal Şengör, Prens Pierre de Tchihatchef, Toplumsal Tarih 14/1995.
10 P. von Tschihatchef, Reisen in kleinasien und Armenien 1847-1863, 1867.P. Tchihatcheff,
Asie Mineure, Paris, 1853.
11 Georges Perrot, Les Kurdes de L’Haimaneh, Revue des Deux Mondes, 35:2, Paris, 1865. Perrot’un bu tarihi incelemesi ilk kez bölümler halinde Stockholm’de çıkan Birnebûn dergisinde yayınlandı. (Kurdên Haymanayê, hejmar 6/1998, çev. Fawaz Husên)
12 Georges Perrot’un yaşam öyküsü konusunda bkz. Salomon Reinach, Georges Perrot. Revue Archéologique, 1914, II, s.121-127.
13 Georges Perrot, Souvenir d’un voyage en Asie Mineure, Paris, 1867. Bolu ve yöresinde Kürtlerin yaşadığını ilk kez belirten Perrot’un bu açıklamaları dışında, Şerefname’de yer alan bazı bilgiler de dikkatlerimizi çekmektedir. Daha 16. yüzyılda Bolu ve yöresinde Kürtler arasında bazı çatışmaların ve gerginliklerin yaşandığı görülüyor. Bkz. Şerefxanê Bedîsî, Şerefname – Tarîxa Kurdistanê ya kevn, wergera kurmancî: Zîya Avcî, Apec, Stockholm, 1998, s.266, 268, 269.
14 Mahmud Levendi, Kurdên şêxbizinî, Bîrnebûn 3/1997. Vital Cuinet, La Turquie d’Asie, Paris, vol. 1891-1894. cıld 1, s. 252 – 253.
15 W. M. Ramsay, Impressions of Turkey, London, 1897, s.48, 114-117.
16 W. M. Ramsay, Impressions of Turkey, London, 1897, s.48.
17 Friedrich Sarre, Reise in Kleinasien, Berlin, 1896.
18 Cengiz Orhonlu, Osmanlı Imparatorluğu’nda Aşiretlerin Iskânı, Eren Yayıncılık, Istanbul, 1987, s.42
19 Mark Sykes, The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire, Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, vol.XXXVIII, 1908.
20 Aynı makale.
21 Hermann Wenzel, Sultan-Dagh und Akschehir-Ova, Kiel, 1932. Hermann Wenzel, Forschungen in Inneranatolien II: Die Steppe als Lebensraum. Schriften des Geographische Institut Kiel, VII: 3, Kiel, 1937.
22 W. D. Hütteroth, Bergnomaden und Yaylabaurn im mittleren kurdischen Taurus. Marbg. Geogr. Schr., H. 11, Marburg, 1959.
23 W. D. Hütteroth, Beobachtungen zur Sozialstruktur kurdischer Stämme im östlichen Taurus. Zeitschr. f. Ethnologie 86, 23-42. (B. Denker, Güneydoğu Toroslarda Göçebelik, Dr. Wolf-Dieter Hütteroth’a göre. Türk Coğrafya Dergisi 20, 1960, s.136-143).
24 W. D. Hütteroth, Landliche Siedlungen im südlichen Inneranatolien i den letzen vierhundert Jahren, Göttinger Geografische Abhandlungen. Heft: 46, 1968.
25 W. D. Hütteroth, The influence of social structure on Land division and settlement in inner Anatolia, Turkey Geographic and Social Perspectives, ed. Peter Benedict, Erol Tümertekin, Fatma Mansur, Leiden, E.J. Brill, 1974.
26 F. Loewe, Beobachtungen während einer durchquerung Zentralanatoliens om Jahre 1927, Geografiska Annaler, band XVII, Stockholm, 1935.
27 W. Ruben, Anadolu’nun Yerleşme Tarihi ile ilgili görüşler, AÜ Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi V, 4, 1947.
28 Wolfram Eberhard, Nomads and Farmers in Southeastern Turkey, Problems of Settlements, Oriens VI, 1953. s.32-49.
29 P.H. Massy, Exploration in Asiatic Turkey 1896 to 1903, The Geographical Journal, vol.XXVI, London, 1905.
30 Jan Hjarnø, Fremmed Arbejdere, Nationalmuseet, København, 1971.
31 Jan Hjarnø, Indvndrere fra Tyrkiet i Stockholm og København, Sydjysk Universitetsforlag, Esbjerg, 1988.
32 Jan Hjarnø, Kurdiske Indvandrere, Sydjysk Universitetsforlag, Esbjerg, 1991.
33 Ingrid Lundberg, Kulubor i Stockholm, Stifselsen Sveriges Invandrarinstitut och Museum i Botkyrka, Stockholm, 1991.
34 Ingrid Lundberg & Ingvar Svanberg, Kulu-Utvandrarbygd i Turkiet, Uppsala, 1992.
35 John R. Perry, Deportations in the Islamic Period, Encyclopaedia Iranica, vol.7, 1996. Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı Imparatorluğunda Bir Iskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler, I-III, Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuası, cild 11,14, 15, 1949-1954.
36 Rohat Alakom, Eski Istanbul Kürtleri, Istanbul, 1998.
37 Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı Imparatorluğu’nda Toprak Işçiliğinin Organizasyonu Şekilleri, Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuası 1/1939, s.29-70. Stefan Yerasimos, 15. Yüzyılın Sonunda Haslar Kazası: Eyüp’te Sosyal Yaşam, editör: Tülay Artan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Istanbul, 1998. Rohat Alakom, Eski Istanbul Kürtleri, Avesta, 1998, s.20-22.1987, s.147.
38 Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı Imparatorluğunda Bir Iskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler, I-III, I. Ü. Iktisat Fakültesi Mecmuası, cild 11,14, 15, 1949-1954. (cild 15, s.231).
39 Mehmet Eröz, Atatürk, Milliyetçilik, Doğu Anadolu, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, Istanbul, 1987, s.147
40 Kırzıoğlu M. Fahrettin, Kürtlerin Türklüğü, Ankara, 1968, s.31.
41 Memê Hilkecikî, Aksaray Kürtlerinin Serüveni, Bîrnebûn 7/1999.
42 Kırzıoğlu M. Fahrettin, Kürtlerin Türklüğü, Ankara, 1968, s.31.
43 I. Melikoff, Germiyan-Oghullari, The Encyclopedia of Islam, new edition, vol II, Leiden-London, 1960. I. H. Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, Istanbul, 1932. I. H. Uzunçarşılı, Germiyan Oğulları, Islam Ansiklopedisi (Türkçe baskısı). Cl. Cahen, L’origine des Germyan, Journal Asiatique, 1951.
44 Claude Cahen, Anadolu’da Türkler, E Yayınları, Istanbul, 1984, s.298.
45 A.g.e., s.283.
46 A.g.e., s.308.
47 M. Şerif Fırat, Doğu Illeri ve Varto Tarihi, Ankara, 1983, s.65.
48 Mark Sykes, The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire, Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, vol.XXXVIII, 1908.
49 Cengiz Orhonlu, Osmanlı Imparatorluğu’nda Aşiretlerin Iskânı, s.59.
50 A.g.e., s.111.
51 A.g.e., s.111.
52 Bîrnebûn 7/1999.
53 Ingrid Lundberg & Ingvar Svanberg, Kulu-Utvandrarbygd i Turkiet, Uppsala, s.26.
54 Bekir Sami Beyazıt, 1865-66 Kürt Dağı, Cebel-i Berket Kozanoğulları Isyanı ve Güneydeki Aşiretlerin Iskânı, Antakya, 1989. Abdullah Münir Kozanoğlu, Kozanoğulları, 1983. Celile Celil, Kozanoğulları Kürtleri Tarihi, Deng Dergisi, sayı: 34/1996.
55 Cemi Yursever, Ermeni Terör Merkezi ve Kilikya Kilisesi, Adana, 1983.
56 Wolfram Eberhard, Nomads and Farmers in Southeastern Turkey. Problems of Settlements, OriensVI, 1953. s.32-49.
57 A.g.e., s.45.
58 Celîlê Celîl, Ji Dîroka Kurdên Kozan, Azadî, 25/31.11.1995.
59 Mehmet Eröz, Atatürk, Milliyetçilik, Doğu Anadolu, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, Istanbul, s.143.
60 Orta Anadolu’ya yerleşen Torunlar konusunda bkz. W. D. Hütteroth, Landliche Siedlungen im südlichen Inneranatolien, Göttinger Geografische Abhandlungen. Heft: 46, 1968, s.58. Cihanbeyli yöresinde Torunlar olarak adlandırılan bazı yerleşim birimleri bulunmaktadır. (Sırrı Üşer – M. Mesud Koman, Konya Ili Köy ve Yer Adları Üzerinde Bir Deneme, Konya Halkevi Tarih, Müze Komitesi Yayınları: Seri 1, sayı: 3, 1945.) Fatma Yeşilöz & Elife Kart, Gölyazı’nın Monografisi, Konya, 1993. (S.Ü. Fen-Edebiyat Fak. Sosyoloji II), s.43.
61 Cengiz Orhonlu, s.15.
62 Yurt Ansiklopedisi, s.5147. Orta Anadolu’da Atçeken adlı bir topluluğun yaşadığını belirten kaynaklar da vardır. (Bkz. Cengiz Orhonlu, s.22).
63 Yurt Ansiklopedisi, s.5149.
64 S. Sırrı Üşer – M. Mesud Koman, Konya Ili Köy ve Yer Adları Üzerinde Bir Deneme, Konya Halkevi Tarih, Müze Komitesi Yayınları: Seri 1, sayı: 3, 1945. Orta Anadolu’daki Kürt aşiretlerinin dağılımı konusunda ayrıca bkz. -Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Imparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, Tercüman Yayınları, Istanbul, 1979. -Cengiz Orhonlu, Osmanlı Imparatorluğu’nda Aşiretlerin Iskanı, Istanbul, 1987. -Yusuf Halaçoğlu, 17. Yüzyılda Osmanlı Imparatorluğu’nda Iskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988. -Ahmet Refik, Anadolu’da Türk Aşiretleri, Enderun Kitapevi, Istanbul, 1989. -Ismail Kayabalı & Cemender Arslanoğlu, Beş Nehir Boyunun Türklüğü II, Ankara, 1991.
65 1918-1919 yılları arasında Istanbul’da yayımlanan Jîn dergisinde özellikle Orta Anadolu’ya sürgün edilen birkaç yazı ve şiir yayımlanmıştır: Abdurrahim Rahmi, Kürd Muhacirleri Ne Halde?, Jîn: 8, Kürd Mühacirlerinden Ne Kalmış, Jín: 11. Bir Mektup, Jîn: 15. Memduh Selimbegi, Hewar-Imdat, Jîn: 19 (Jîn, Arap harflerinden Latin harflerine çeviren: M. Emin Bozarslan, Uppsala, 1985).
66 Şeyh Said’in bazı yakınları Tekirdağ’ın Şarköy ilçesi Kirazlı köyüne sürülmüşlerdir (Uğur Mumcu, Kürt-Islam Ayaklanması, Tekin Yayınevi, 1991, s.203).
67 Jan Hjarnø, Indvndrere fra Tyrkiet i Stockholm og København, Sydjysk Universitetsforlag, Esbjerg, s.29.
68 Fatma Yeşilöz & Elife Kart, Gölyazı’nın Monografisi, Konya, 1993. (S.Ü. Fen-Edebiyat Fak. Sosyoloji II).
69 Kürd sözcüğüyle başlayan köy isimleri için bkz. Köylerimiz, 1933. Konya yöresinde bulunan Zincirlikuyu köyü eski haritalarda Kürdköyü olarak gösterilmiştir. Alman araştırmacı Wolf-Dieter Hütteroth’a göre bu köye Kürdbeğli adı da verilmiştir. (W. D. Hütteroth, Landliche Siedlungen im südlichen Inneranatolien i den letzen vierhundert Jahren, s.57).
70 Dahiliye Vekaleti, Köylerimiz, Istanbul, 1933.
71 Cengiz Orhonlu, s.39.
72 Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Barışı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, cild: 1, 1951, s.263.
73 Ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.57.
74 Yurt Ansiklopedisi, cild 1, s.41.
75 A.g.e., s.140.
76 Mehmet Eröz, Atatürk, Milliyetçilik, Doğu Anadolu, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, Istanbul, s.86.
77 Wolfram Eberhard, Nomads and Farmers in Southeastern Turkey. Problems of Settlements, Oriens VI, 1953, s.45.
78 Cengiz Orhonlu, Osmanlı Imparatorluğ’nda Aşiretlerin Iskânı, s.20.
79 A.g.e., s.115.
80 Mehmed Emin Zeki Bey, Kürd ve Kürdistan Ünlüleri, Apec Yayınları, Stockholm, 1998, s.345.
81 Yurt Ansiklopedisi, s.2037.
82 Eröz, s.190. (Mehmet Eröz ayrıca şu kaynağın adını vermektedir: H. Turhan Dağlıoğlu, Çorum’da Aşiret Meseleleri, Çorumlu 19/1940).
83 Mustafa Ekmekçi, Araç Ilçesinde, Cumhuriyet 2/10.1989.
84 Tolga Ersoy, Sinop’un Hanı-Sinop Hapishanesinin Tarihi ve Edebiyattaki Yeri, Sorun Yayınları, Istanbul, 1997, s.87.
85 Bir Tarihi Olay, Jîn, no 17, 1918-1919.
86 Reşad Ekrem Koçu, Istanbul Tulumbacıları, Ana Yayınevi, 1981, s.247.
87 Alexis Kuylenstierna, Äventyr bland araber och turkar, Stockholm, 1912, s.79-82.
88 Malmisanıj, Yüzyılımızın Başlarında Kürt Milliyetçiliği ve Abdullah Cevdet, Stockholm, 1986, s.67-68.
89 Oğuz Aytepe, Yeni Belgeler Işığında Kürdistan Teali Cemiyeti, Tarih ve Toplum 175/1998.
90 Hem Türk Hem Kürt Olmak, Nokta 32/1992.
91 Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952, s.195.
92 Yurt Ansiklopedisi, s.5240.
93 Reşad Ekrem Koçu, Bekâr, Bekâr Uşağı, Bekâr Uşağı Nizamı, Istanbul Ansiklopedisi, s.2389.
94 Bazil Nikitin, Kürtler, Özgürlük Yolu Yayınları, s.113
95 Yücel Özkaya, XVIII-Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Kültür ve Turzim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985, s.341.
96 Eremya Çelebi Kömürcüyan, Istanbul Tarihi-XVII. Asırda Istanbul, çev. Hrarid D. Andreasyan, Istanbul Üniversitesi
97 Konya’dan Istanbul’a götürülen bu koyun sürülerinin serüvenleri konusunda bana sözlü olarak bazı anlatımlarda bulunan Sefoyê Asê ve Yusuf Yeşilöz’e teşekkür ederim.
98 Başvekalet Istatistik Umum Müdürlüğü, Umumi Nüfus Tahriri, Ankara, 1929. Edebiyat Fakültesi Yayınları no: 506, Istanbul, 1952, s.60.
99 Servet Mutlu, Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study, International Journal of Middle East Studies, vol.28, November 1996, no:4.
100 Nuh Ateş, Iç Anadolu Kürtleri, Köln, 1992, s.47.
101 A.g.e., s.47.
102 Kemal Tahir, Bir Mülkiyet Kalesi,Tekin Yayınevi, Istanbul, 1982, s.165.
103 A.g.e., s.297.
104 A.g.e., s.166.
105 A.g.e., s.404.
106 Bekir Eliçin, Onlar Savaşırken, Okar Yayınları, Istanbul, 1978, s.215-228.
107 Sadettin Nüzhet-Mehmet Ferit, Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı, s.73,95, 97. Aktaran: Selim Nüzhet, Türk Temaşası, Istanbul, 1930, s.36.
108 Hamdy Bey, Marie de Launay, Les Costumes Popularies de la Turquie en 1873, Constantinople, 1873.
109 Mehmet Kemal – Yaşam Öyküsü, Türkiye Yazıları 4/1977.
110 Mehmed Kemal, Söz Gibi, Istanbul, 1997.
111 Mehmed Kemal, Sürgün Alayı, Abece Yayınları, s.267.